De afgelopen weken ben ik ruim een jaar een andere schrijver geweest. Ik was Gerbrand Bakker. Via zijn dagboeknotities heb ik 2015 opnieuw meegemaakt.
Ik heb in de Eifel gewoond en ik heb over mezelf nagedacht.
Door het lezen van Jasper en zijn knecht heb ik me samen met Gerbrand Bakker niet alleen zorgen gemaakt over zijn merkwaardige hond. Ik heb me ook kunnen verdiepen in wat mogelijks de oorzaken en de gevolgen van een depressie zijn.
Gerbrand Bakker heeft de afgelopen jaren geen romans meer gepubliceerd, en probeert in zijn dagboeknotities te achterhalen of hij misschien ‘geen schrijver meer is’ — wat ik een verschrikkelijke, maar ook een verschrikkelijk boeiende vraag vind.
Ik heb de man al een paar keer live meegemaakt, en ik was altijd verbaasd over de heftigheid waarmee hij mij benaderde. Je mag me gerust een mep verkopen, maar ik voel niks als ik niet begrijp waar de mep vandaankomt, als er geen argumenten zijn. Het is altijd mogelijk dat iemand je niet mag, om welke reden dan ook, maar in dit geval dacht ik iedere keer: whatever. Ik mag Bakkers boeken, ik mag hem, en dan is het maar eenrichtingsverkeer. Ik vind dat hij goed schrijft, en verder ziet hij zelf maar hoe hij met de wereld omgaat.
In Jasper en zijn knecht krijg je een paar keer mee hoe hij over collega’s denkt, en dat is verhelderend. Voor Tommy Wieringa is hij niet mals. Je zou wensen dat je Dolf Verroen beter kende. Van Pauline Slot wil je eindelijk iets gaan lezen. En van Herman van Veen heeft hij geen hoge pet op.
Door dit relaas van een jaar is mijn interesse in de serie Privé-Domein van De Arbeiderspers weer helemaal opgeflakkerd. Het is geweldig als je in het lijf en de hersens van iemand anders gevangen raakt. Je voelt het bloed van een ander door je lichaam gaan, en dat kan heel confronterend en dus verfrissend zijn.
‘Ik heb één keer zitten snikken bij de therapeut, op de dag dat ik zei dat ik zo ontstellend, misschien wel beangstigend, weinig medegevoel heb met andere mensen, of beter gezegd: een gebrek aan wérkelijk contact met andere mensen, dat daar altijd een demper op lijkt te zitten; altijd achteraf, altijd een stap te laat.’
Dat is één van de mooiste notities die ik van Bakker las. Een paar regels die ik hier moet vermelden, omdat ze iets over de schrijver, zijn boeken en over mij zeggen.
Ik heb last van de tijd, laat dat duidelijk zijn. Verleden week Christchurch, gisteren Utrecht, en ondertussen zit ik maar als in een veldje wilde bloemen naar de gedichten uit mijn bundel-in-wording te kijken. Het leven is niet bepaald een zonovergoten speeltuin. Alle zintuigen op scherp, alle poriën open.
Bijgevolg is het gevaarlijk om Republiek van licht van Andrés Barba te lezen. Het is een geniepig boek, ook als het niet je favoriet wordt. Voor je het weet hoor je de stem van de vertellende ambtenaar uit dit boek ook nog fluisteren terwijl je groente snijdt, de was doet, een gedicht afmaakt, het nieuws uit Christchurch of Utrecht volgt.
.jpg)
Ik zou weer tien willen zijn. In de Karel van Manderstraat komt Tommy Wieringa aanbellen. Hij vraagt aan mijn vader of mijn moeder of ik thuis ben. Zo ja, of het goed is dat ik kom buitenspelen.
De trap zal ik dan maar voor het gemak als één tree beschouwen, hup van boven naar beneden. Wat gaan we doen, Tommy?
Er gebeurt veel met je, terwijl je Normale mensen van Sally Rooney leest. Ten eerste verander je zelf in twee mensen: wie jij toen was en wie jij nu bent. Je zit terug op school en je leert de sportieve, populaire Connell kennen en het (volgens sommigen, maar niet volgens Connell) lelijke eendje Marianne. Je gaat nadenken hoe het toen op school ging. Hoe probeerde jij je tot anderen te verhouden? Kon het je niet schelen dat je een outsider was, of hengelde je juist naar aandacht? Tijdens het lezen check je hoe jij als achttienjarige was, en hoe je zelf toen op Connell of Marianne zou gereageerd hebben.
Mijn eerste kennismaking met Lieke Marsman is heftig. Ik lees De volgende scan duurt vijf minuten, waarin twaalf gedichten en een essay zijn samengebracht, en het duurt geen minuut of ik adem anders. In dwingende bewoordingen heeft Marsman het over pijn, dood, ziekte. ‘Waarover men niet kan spreken,/ daarover maakt men gebaren / of barst men in tranen uit.’
Ik weet het al sinds de titel, de kanker groeit, maar ik merk dat ik de ziekte niet meteen wil benoemen, niet omdat ik bang ben om hem te benoemen, maar wel omdat ik stomweg hoop dat het niet waar is, dat alles wel zal meevallen, dat de hele wereld wel weer beter zal worden.
De mevrouw die in de immobiliën zit sloot het gesprek af met: ‘Verhuizen kost geld.’ Omdat het zo’n kort zinnetje was, klonk het als een waarheid. Het is waarschijnlijk ook waar, maar ik kwam er onmiddellijk tegen in opstand. Misschien kost verhuizen soms géén geld.
Op de tram zei een man tegen een andere man: ‘We hebben het in een relatie niet altijd voor het kiezen.’ Ik hoorde het hem zeggen, en zijn korte conclusie legde het hele gesprek stil. Ik kon alleen maar (opstandig) denken: heb je het in een relatie écht niet altijd voor het kiezen?
Vanochtend hoorde ik Wesley Sonck op de radio een antwoord geven op een vraag van Christel Van Dijck. Hoe hij tegenover de dood staat. Hij zei: ‘Het is de enige zekerheid in ons leven.’ Er viel daarna een stilte, en omdat ik achter het stuur zat en nog een tijdje te rijden had, dacht ik vanzelf verder na over de waarheden die we in ons leven te horen krijgen.
Ik word opstandig van dooddoeners en clichés. Als je ze hoort is het alsof je tegen een muur knalt. Je kunt veel tegen het zinnetje inbrengen, maar tegelijkertijd weet je dat je vertrokken bent voor een lange, lange, filosofische discussie.
Sinds vanochtend, door het antwoord van Wesley Sonck, weet ik waarom ik al een paar keer van Vosje van Edward van de Vendel en Marije Tolman heb genoten. In dit prentenboek kun je niet eventjes stappen. Niks van één zinnetje en klaar. Je moet er voluit in gaan liggen en goed om je heen kijken.
Dan zul je opmerken dat Marije Tolman de tekst van Edward van de Vendel heel slim heeft geïnterpreteerd, en de waarheid (die echt is) en de droom (die eigenlijk ook echt is) op een heerlijke manier in elkaar laat overgaan. Het ligt op mijn lippen om te verklappen hoe, maar hé, de een is de ander niet, je kunt nu eenmaal niet alles hebben en wat niet is, kan komen.
Dit is geen prentenboek dat je even tussendoor voorleest. De Nationale Voorleesdagen lopen in Nederland nog tot 2 februari, maar deze week (en tot ver daarna) kun je Vosje bovenhalen om het boek in één keer te ontdekken, maar zelf zou ik het bladzijde voor bladzijde doen en zien hoe ver je komt, met tussendoor een fijn, filosofisch gesprek.
Na het diner met negen Engelstalige uitgevers, dat door uitgeverij Querido en het Nederlands Fonds voor de Letteren is georganiseerd, zou ik nog naar Antwerpen kunnen rijden, maar ik doe het niet. Ik overnacht in Amsterdam. Tijdens mijn wandeling naar het NH Hotel dat ik heb geboekt kom ik min of meer tot rust. Moeilijk, al die stemmen van uitgevers en boekenmensen en collega-schrijvers in je hoofd.
Ik was er al een half uur op voorhand, want ik wilde zeker zijn van een zitje. Op de Frankfurter Buchmesse zou Édouard Louis geïnterviewd worden op Das Blaue Sofa, bij manier van spreken een van de meest prestigieuze, literaire zitmeubelen van Europa. Das Blaue Sofa is een literair programma dat sinds 1999 bestaat. In 2011 is het ook een radio-programma geworden op ZDF, en het programma kent ook al heel erg lang een live versie op de Buchmesse in Frankfurt.
Boeken moeten veel geduld hebben. Van James Baldwin Giovanni’s room was ik ondersteboven toen ik het in 1984 las. En daarna duurde het maar liefst vijfendertig jaar voor ik weer bij Baldwin terechtkwam, om opnieuw behoorlijk overdonderd te zijn.
Het engeltje Angelino Brown komt van het ene op het andere moment in de borstzak van buschauffeur Bert terecht. Niemand kijkt raar op van een engeltje in een borstzak. Engelen bestaan nu eenmaal.
Voor Janis is het een overdonderende tijd. Zijn wereld verandert in luttele weken van bijna niks (hij is totaal onwetend, in een hut in een woud op een berg, hij is een kakkebroek, om met Evert te spreken) in ongelooflijk veel (met een nieuwe naam, Folker Ludger Roelef, in een drukke stad als Dolmerstede, met regels en wetten en een duidelijke hiërarchie).
Een moeder fatsoeneert haar kind, voordat het de straat op gaat. Ze knoopt de schoenen dicht, trekt de broekband goed, geeft een rukje aan de jas en ritst hem dicht, maakt een vegende beweging langs de mouwen en legt haar handen op de schouders, om het kind nog eens goed te bekijken. Zo, jij kunt.
In deze periode van lijstjes, top tienen en favorieten van het afgelopen jaar bekruipt me al eens het gevoel dat ik anders moet gaan lezen. Ik mis erg veel. Sinds vanmiddag ben ik alweer gerustgesteld. Ik ben blij met mijn eigen tempo.
Ik hield Connie P. al een tijdje in het oog, hoe ze haar tafelgezelschap animeerde en haar glas liet bijschenken. Ik was een lezer van haar. Aan mijn bonkende hart merkte ik dat ik ook fan van haar was.
Toen ik aanschoof voor het buffet, stond Connie P. ineens naast me, en ik hoorde mezelf zeggen: ‘U kent mij niet, maar morgen komt daar verandering in. U verzorgt mijn voorprogramma.’ Ze keek op, ze keek me aan, heel even dacht ik nog dat ze zou gaan schelden, maar nee, ze moest lachen en zei alleen maar: ‘Oowh!’
Ze vond mijn grap leuk. Ik hoefde haar niet uit te leggen dat ik het over het programma van de literaire avond in het Stadstheater van Göteborg had. In dat programma was ik pas halverwege aan de beurt. Na een viertal grote literaire namen – mijn voorprogramma ha ha ha – zou ik aantreden en een fragment uit Mansoor voorlezen.
De volgende avond streek ik na mijn optreden opgelucht neer in de artiestenfoyer. Ik werd eerst een beetje uitgelaten, en daarna sloeg de twijfel toe. Had ik niet te snel gelezen, dat soort vragen.
Tot grotere twijfels kwam ik niet. Connie P. pakte het exemplaar van Mansoor dat op tafel lag op en begon erin te lezen. Niet één bladzijde, niet twee, maar veel.
Af en toe keek ik heimelijk naar haar gezicht. Een lezend gezicht zegt veel. Als ze zou zitten knikken zoals volwassenen wel eens vaker knikken om uitdrukkelijk te laten merken dat kinderboeken ook boeken zijn, dan zat Connie P. anders in elkaar dan ik dacht.
Ze las en keek op, pakte een sigaret uit haar pakje en zei iets moois tegen me. Ik schrijf niet op wat ze zei. Het was iets waarop ik ‘dank je wel’ kon antwoorden. Later, toen ze er even niet was, stopte ik het kleine boekje ongemerkt in haar jaszak, en nog later gingen we samen op de foto.
In ons grote gezin wilde niet iedereen op hetzelfde moment hetzelfde horen, dus stond de radio beneden niet voortdurend aan. De ene broer hield van The Beatles, de andere draaide Demis Roussos, en nog een andere zwoer bij Zjef van Uytsel. Wat we in de woonkamer hoorden werd bepaald door mijn ouders.
In 2003 wilde Suzanne Moebarak weten hoe de leesbevordering bij kinderen en jongeren in andere landen dan Egypte werd aangepakt, en daarvoor nodigde ze een paar boekenmensen uit naar Caïro. De verantwoordelijke van The British Council die ons begeleidde wist precies te vertellen hoe het bezoek zou verlopen.
In december 1996 zou ik naar Gretna Green gaan, het plaatsje waar je kunt huwen met je geschaakte bruid. Trouwplannen had ik niet. Na Gretna Green wou ik ergens verblijven waar ik mezelf schrijvend aan een tafel zag zitten, voor een raam met zicht op zee.
The Witches of Eastwick is niet meteen een film die je legendarisch kunt noemen, maar de beginscène ben ik nooit vergeten. De camera valt als het ware door de wolken en komt in het stadje Eastwick terecht, en — hop — je zit middenin de actie. Ik denk wel eens aan die vallende camera, als ik in een boek stap en meteen wordt meegesleurd.
.jpg)
Het Nederlandse gay-lifestyle-magazine sQueeze bracht in 2004 een interview met mij. Verzamel de liefde was pas verschenen. In het stuk lag de nadruk op mijn gedichten.
Als pitchen net als in de filmwereld standaard wordt in de literatuur, dan vrees ik dat je je moet voorbereiden op een nieuw decennium.
Samen met schrijfster Yasmine Allas begon ik in 2007 aan een schitterende reis door Zuid-Afrika. Drie weken lang zouden we rondtrekken, van Pretoria naar Johannesburg en een paar andere plekken, en daar in universiteiten en bibliotheken lezingen geven. De reis bleek voor ons een snelcursus Zuid-Afrika: in de verschillende steden werden we door weer andere mensen op de beste manier ontvangen, en iedere keer werd ons beeld van het land bijgestuurd.
Je hebt zo snel de neiging om een boek weg te zetten met een label erop. Hoe jammer is dat. Je ziet illustraties in kleur, en je denkt (dus) aan prentenboeken en (dus) aan kleuters. In het geval van Majoor Rosalie van Timothée de Fombelle en Isabelle Arsenault zou je weer de denkfout maken, en het boek (dus) onthouden aan heel veel lezers én aan jezelf.
